Chứng khoán phái sinh là gì?
Ngoài cổ phiếu, thị trường chứng khoán còn có các công cụ tài chính khác hỗ trợ nhà đầu tư sinh lợi nhuận, điển hình phải kể đến sản phẩm chứng khoán phái sinh - công cụ tài chính mới với đa số nhà đầu tư mới tham gia thị trường chứng khoán. Chúng ta sẽ tìm hiểu chứng khoán phái sinh là gì? Những đặc điểm nổi bật và lợi ích của chứng khoán phái sinh so với chứng khoán cơ sở với bài viết sau đây.
Chứng khoán phái sinh là gì?
Chứng khoán phái sinh được định nghĩa là các công cụ tài chính dưới dạng hợp đồng mà trong đó giá trị của chúng phụ thuộc vào một hay nhiều loại tài sản cơ sở.
Chứng khoán phái sinh quy định quyền lợi và/hoặc nghĩa vụ của các bên tham gia hợp đồng đối với việc thanh toán và/hoặc chuyển giao tài sản cơ sở với một mức giá được thỏa thuận trước vào một thời điểm nhất định trong tương lai.
Tài sản cơ sở của chứng khoán phái sinh có thể là hàng hóa như thực phẩm, nông sản, kim loại... hoặc các công cụ tài chính như cổ phiếu, trái phiếu...
Hợp đồng tương lai là gì? (Ảnh: VnDirect)
Hiểu một cách đơn giản hơn, tại thị trường Việt Nam, các sản phẩm chứng khoán phái sinh cho phép nhà đầu tư đặt cược vào sự "tăng" hoặc "giảm" của tài sản cơ sở trong tương lai.
Các loại chứng khoán phái sinh:
Chứng khoán phái sinh được triển khai dưới dạng 4 loại chính bao gồm:
- Hợp đồng Kỳ hạn (HĐKH): Là thỏa thuận pháp lý giữa hai bên tham gia về việc mua và bán một loại tài sản tại một thời điểm nhất định trong tương lai với mức giá được xác định trước tại ngày thực hiện giao dịch (hiện tại)
- Hợp đồng Tương lai (HĐTL): Là một dạng hợp đồng kỳ hạn được chuẩn hóa, niêm yết và giao dịch trên Sở giao dịch chứng khoán
- Hợp đồng Quyền chọn (HĐQC): Bao gồm quyền chọn mua và quyền chọn bán. Người nắm giữ hợp đồng quyền chọn có quyền, nhưng không có nghĩa vụ, mua hoặc bán một loại tài sản cơ sở tại một thời điểm nhất định trong tương lai theo mức giá được xác định trước. Người bán hợp đồng có nghĩa vụ thực hiện giao dịch khi người nắm giữ hợp đồng chọn thực hiện quyền
- Hợp đồng Hoán đổi (HĐHĐ): Là một thỏa thuận pháp lý giữa hai bên về việc hoán đổi các dòng tiền phát sinh từ các công cụ tài chính trong tương lai. Hợp đồng sẽ quy định rõ thời điểm hoán đổi dòng tiền và phương pháp tính toán cụ thể
Các loại chứng khoán phái sinh tại thị trường Việt Nam:
Với các quốc gia đã phát triển thị trường phái sinh, hợp đồng tương lai và hợp đồng quyền chọn là những sản phẩm phái sinh phổ biến nhất. Tuy nhiên, đối với thị trường Việt Nam, hợp đồng tương lai được lựa chọn làm loại sản phẩm phái sinh đầu tiên được triển khai tại Việt Nam, dựa trên tính chất sản phẩm đơn giản, tài sản cơ sở đều là các công cụ có độ rủi ro thấp và có tính đại diện cao. Nguyên tắc giao dịch Hợp đồng tương lai cũng không quá khác biệt so với giao dịch cổ phiếu trên thị trường cơ sở. Hợp đồng tương lai hiện nay bao gồm: Hợp đồng tương lai trên chỉ số cổ phiếu (VN30 và HNX30) và Hợp đồng tương lai trên trái phiếu chính phủ.
Khác biệt của giao dịch chứng khoán phái sinh với chứng khoán cơ sở
Việc giao dịch chứng khoán phái sinh (hợp đồng tương lai) diễn ra tương tự so với chứng khoán cơ sở (giao dịch cổ phiếu). Nhà đầu tư có thể thực hiện giao dịch thông qua giao dịch khớp lệnh hoặc giao dịch thỏa thuận. Các hợp đồng tương lai cũng có những bảng giá riêng, nhà đầu tư sẽ dựa vào kỳ vọng của mình về sự tăng hay giảm chỉ số để đặt lệnh và khớp lệnh giao dịch. Nhà đầu tư kỳ vọng chỉ số tăng sẽ mua hợp đồng tương lai chỉ số, ngược lại, nhà đầu tư kỳ vọng chỉ số giảm sẽ bán hợp đồng tương lai.
Điểm khác biệt đầu tiên là đáo hạn hợp đồng tương lai, vì vậy khi giao dịch hợp đồng tương lai, nhà đầu tư cần chú ý để lựa chọn hợp đồng có thời gian đáo hạn phù hợp với kế hoạch đầu tư.
Đối với cổ phiếu trên thị trường cơ sở, nhà đầu tư muốn mua cổ phiếu cần phải có đủ số tiền, nhà đầu tư muốn bán cổ phiếu phải có đủ số cổ phiếu trước khi giao dịch. Tuy nhiên, đối với hợp đồng tương lai, nhà đầu tư không cần có đủ toàn bộ số tiền để tham gia vị thế mua, hoặc không cần nắm giữ tài sản cơ sở để tham gia vị thế bán. Nhà đầu tư khi giao dịch hợp đồng tương lai, đối với cả bên mua và bên bán, sẽ cần làm quen với hai hoạt động chính: Ký quỹ và thanh toán hàng ngày.
So sánh chứng khoán cơ sở và chứng khoán phái sinh (Ảnh: VnDirect)
Ngày đáo hạn hợp đồng tương lai là gì?
Trái ngược với thị trường cổ phiếu cơ sở, mỗi hợp đồng tương lai trong chứng khoán phái sinh đều có ngày đáo hạn cụ thể. Vào ngày đó, hợp đồng sẽ ngừng giao dịch và chuyển đổi thành thanh toán bằng tiền mặt.
Lúc này, khách hàng có thể mua thêm hoặc bán đi các hợp đồng này cho đến ngày giao dịch cuối cùng (tương đương với ngày đáo hạn hợp đồng). Đến ngày đáo hạn, toàn bộ các vị thế đang mở cửa hợp đồng đáo hạn sẽ được xem là đóng vào cuối ngày. Toàn bộ lãi/lỗ sẽ được thanh toán vào tài khoản nhà đầu tư vào hôm sau.
Ký quỹ là gì và ký quỹ hoạt động như thế nào?
Ký quỹ là một trong những điểm khác biệt của giao dịch chứng khoán phái sinh so với giao dịch chứng khoán cơ sở. Ký quỹ trong giao dịch chứng khoán phái sinh đóng vai trò là một khoản đặt cọc để đảm bảo việc thực hiện nghĩa vụ của hai bên khi tham gia hợp đồng. Tỉ lệ ký quỹ ban đầu cho mỗi loại hợp đồng là khác nhau và được quy định bởi Trung tâm lưu ký, nêu rõ nhà đầu tư phải ký quỹ bao nhiêu phần trăm giá trị hợp đồng trước khi tham gia giao dịch chứng khoán phái sinh.
Nhà đầu tư không có đủ số tiền ký quỹ như yêu cầu có thể bị gọi ký quỹ, và phải nộp đầy đủ ký quỹ để có thể tiếp tục nắm giữ vị thế đối với hợp đồng tương lai. Trong trường hợp nhà đầu tư không có đủ số tiền ký quỹ như yêu cầu có thể bị gọi ký quỹ và nhà đầu tư sẽ phải hoàn thành đầy đủ ký quỹ để tiếp tục giữ hợp đồng, nếu không thì hợp đồng sẽ được thanh lý theo giá của thị trường.
Thanh toán hàng ngày diễn ra như thế nào?
Một điểm khác biệt nữa của thị trường chứng khoán phái sinh là cơ chế thanh toán hàng ngày. Nhà đầu tư khi giao dịch và nắm giữ các vị thế trong các hợp đồng chứng khoán phái sinh sẽ phải thực hiện thanh toán toàn bộ lãi lỗ phát sinh từ các vị thế đó mỗi ngày:
- Nếu tài khoản chứng khoán phái sinh lỗ ròng: Nhà đầu tư sẽ phải thanh toán đầy đủ toàn bộ số lỗ phát sinh chậm nhất đến 9h sáng ngày hôm sau
- Nếu tài khoản chứng khoán phái sinh lãi ròng: Nhà đầu tư sẽ nhận được đầy đủ số lãi phát sinh sau 11h sáng ngày hôm sau
Lãi/lỗ ở mỗi vị thế sẽ được tính toán dựa trên giá giao dịch đóng cửa của hợp đồng tương lai đó. Riêng đối với các hợp đồng tương lai chỉ số đến ngày đáo hạn, lãi/lỗ sẽ được tính toán dựa trên giá đóng cửa của chỉ số tại ngày đáo hạn của hợp đồng tương lai đó.
Những lợi ích của chứng khoán phái sinh
Nhiều nhà đầu tư cho rằng chứng khoán phái sinh là một sản phẩm giống một dạng đầu tư may rủi khi đánh cược về việc giá lên hay giá xuống trong tương lai. Tuy nhiên, với những sản phẩm chứng khoán thông thường cũng tiềm ẩn những rủi ro nếu nhà đầu tư chưa trang bị đầy đủ kiến thức cho mình.
Giao dịch chứng khoán phái sinh trên TCInvest
So với đầu tư chứng khoán phổ thông, chứng khoán phái sinh cũng rất hấp dẫn với cơ chế hoạt động linh hoạt và sự đa dạng sản phẩm với những ưu điểm riêng mà chứng khoán phổ thông không có như sau:
- Phòng ngừa rủi ro biến động giá: Nhà đầu tư nếu dự đoán được mức giá của một tài sản cơ sở sẽ tăng hoặc giảm trong tương lai họ sẽ giảm thiểu rủi ro biến động giá bằng việc mua hoặc bán hàng hóa với giá ở thời điểm hiện tại nhờ hợp đồng tương lai, một số sản phẩm chứng khoán phái sinh được định giá sai ở hiện tại
- Bán khống chứng khoán: Nhà đầu tư có thể kiếm được tiền kể cả khi thị trường đi xuống, bằng việc bán các chứng khoán phái sinh ngay cả khi không có tài sản cơ sở
- Đòn bẩy tài chính: Nhà đầu tư chỉ cần ký quỹ một phần tài sản nhưng được giao dịch với cổ phiếu có giá trị gấp nhiều lần số tiền ký quỹ, mang lại lợi thế đòn bẩy trong đầu tư
- Giao dịch T+0: Nhà đầu tư có thể mở và đóng vị thế ngay trong ngày mà không cần phải đợi 3 ngày như chứng khoán cơ sở
Các chuyên gia trong lĩnh vực tài chính đưa ra khuyến nghị rằng chứng khoán phái sinh sẽ phù hợp hơn đối với những nhà đầu tư đã có nhiều kinh nghiệm giao dịch trên thị trường. Tuy nhiên, nhà đầu tư mới cũng nên tìm hiểu để sẵn sàng cho việc sử dụng công cụ tài chính này ở tương lai khi đã nắm vững kiến thức tài chính và giao dịch trong thị trường chứng khoán.
Những lưu ý đối với việc đầu tư Chứng khoán phái sinh?
Đối với chứng khoán phái sinh, sau khi đã nắm giữ các vị thế giao dịch, nhà đầu tư cần chú ý tới ngày đáo hạn và tỷ lệ ký quỹ.
Tỷ lệ sử dụng tài sản ký quỹ = Giá trị ký quỹ yêu cầu/Giá trị tài sản ký quỹ hợp lệ
Tỷ lệ sử dụng tài khoản phái sinh = Giá trị ký quỹ yêu cầu/Giá trị tài sản ròng hợp lệ
Giá trị ký quỹ yêu cầu = IM + VM + DM
Trong đó:
- IM: Ký quỹ ban đầu theo quy định của Trung tâm lưu ký
- VM: Giá trị lỗ ròng phát sinh trong phiên (nếu có)
- DM: Ký quỹ chuyển giao, dùng thay cho IM đối với các hợp đồng phái sinh chuyển giao vật chất đến ngày đáo hạn
- Giá trị tài sản ký quỹ hợp lệ: Số tài sản ký quỹ hợp lệ đã nộp lên Trung tâm lưu ký
- Giá trị tài sản ròng hợp lệ: Số tài sản ký quỹ hợp lệ đã nộp lên Trung tâm lưu ký + tiền tại sàn môi giới giao dịch chứng khoán – nợ tại sàn môi giới giao dịch chứng khoán
Làm sao để tham gia giao dịch chứng khoán phái sinh?
Hầu hết các nền tảng môi giới chứng khoán sẽ yêu cầu nhà đầu tư mở tài khoản chứng khoán cơ sở, sau đó ký hợp đồng mở tài khoản phái sinh. Thị trường chứng khoán phái sinh được cung cấp hầu hết ở các nền tảng môi giới chứng khoán tại Việt Nam như:
Hi vọng bài viết trên của chúng tôi sẽ cung cấp đầy đủ những khái niệm tổng quát về thị trường chứng khoán phái sinh tại Việt Nam, chúc mọi người đầu tư hiệu quả và thành công!
